Popis u Crnoj Gori otkrio: Evo kako se kretao broj Srba kroz istoriju, a evo i KOLIKO NAS JE DANAS!

Ovaj tekst obrađuje istoriju popisa u Crnoj Gori i idejno-političkih borbi koje ih prate od 1945. godine pa sve do danas. Posebna pažnja biće poklonjena kretanju broja Srba u tom periodu.

U vihoru Drugog svetskog rata nestala je Kraljevina Jugoslavija sa kompletnim društveno-političkim nasleđem koje je radikalno prevrednovano u godinama nakon njega. Pored revolucije koju su komunisti izvršili na planu ekonomske organizacije društva, revolucija, u pravom smislu te reči, desila se i na polju nacionalnih identieta.

Još od Drezdenskog kongresa Komunistička partija Jugoslavije razvila je ideju o razbijanju kako su to oni zvali „versajske tvorevine velikosrpske buržoazije“, i stvaranju novih nacionalnih država. Jedna od njih, svakako je bila i Crna Gora. 

Vremenom je pod pritiskom politike „narodnog fronta“ i delimičnog ublažavanja stavova KPJ napuštena ideja o razbijanju Jugoslavije i prišlo se rešenju federalizacije kao pravoj meri za očuvanje „nacionalnih posebnosti“. Na drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu, 29. novembra 1943. godine taj predlog je operacionalizovan kroz odluku o stvaranju šest republika unutar buduće socijalističke države. Pošto je za dobar deo stanovništva bilo nelogično da se povlače unutrašnje granice među jednim narodom, naročito među Crnom Gorom i Srbijom, trebalo je to nekako ideološki opravdati kroz isticanje nacionalne i istorijske posebnosti Crnogoraca. 

Komunističko oblikovanje crnogorske nacije

Tada na scenu stupa mladi partijski kadar Milovan Đilas. Njegov članak u časopisu „Borba“ iz 1945. godine smatra se prekretnicom u formiranju posebnog crnogorskog identiteta. Međutim, valja primetiti da u Đilasovom spisu, a ni u kasnijim tumačenjima istog, ne postoji radikalan raskid sa sa srpskom tradicijom Crne Gore. On je više pristalica svojevrsne dualnosti identiteta, bez poricanja „srpskih korena“, a svoj stav je objašnjavao na sledeći način:

– Srbi i Crnogorci su jednog (srpskog) narodnog porijekla, jednog korijena, ali je razvitak u nacije, razvitak nacionalne svijesti, išao različitim putevima. Iz činjenice da su Srbi i Crnogorci jednog porijekla, građanski teoretičari i sitnoburžoaski političari, koji ne shvataju suštinu nacionalnog pitanja i zakone formiranja nacija, izvukli su zaključak o jednoj naciji, zaključak koji je ustvari bio ideološka osnova i opravdanje hegemonizma.

Dakle, stav da su Crnogorci drugačiji Srbi od ostalih Srba, i da je ta razlika dovoljna da se dovede do nivoa posebne nacionalnosti i na koncu posebne federalne jedinice, bio je u srži rešenja crnogorskog nacionalnog pitanja nakon 1945. godine. Iako istorijski napregnut i neodrživ, on je promovisan sa pozicija moći u celokupnom komunističkom periodu i shodno tome je morao dati izvesne rezultate. 

I upravo na prvom posleratnom popisu stnovništva iz 1948. godine taj ideološki prevrat očitan je na sledeći način: 

Kao što vidimo broj Srba se od perioda početka XX veka pa do ovoga popisa, drastično smanjio u korist novog koncepta crnogorske nacionalnosti. Navešćemo dva ključna razloga za ovakav rezultat. 

Prvi je taj što ideja đilasovskog dualnog identiteta nije bila potpuno strana stanovništvu Crne Gore, koje zaista jeste osećalo izvesnu dozu posebnosti. No, ta posebnost nije bila ništa veća, naprotiv, od regionalnih razlika u evropskim državama koje su doživele nešto kasnije ujedinjenje, kao Italija i Nemačka. Naravno, pametni državnici koji su vodili te zemlje radili su sve da se razlike iznivelišu, kroz sistem obrazovanja vremenom izgube i da se kompletna teritorija čvrsto integriše. 

U Jugoslaviji to nije bio slučaj, nego je regionalna posebnost iskorištena da se produbi jaz između Srbije i Crne Gore i tobože spreči velikosrpsko ugnjetavanje. Verovatno nesvestan posledica i opasnosti eksperimentisanja sa identitetima u tome je nemerljiv doprinos dao i Milovan Đilas svojim pomenutim člankom u „Borbi“. 

Zatvor za Srbe iz Crne Gore

Drugi razlog je što fizička, što materijalna i statusna prinuda koja je sistemski vršena u cilju promovisanja crnogorskog identiteta. Dakle, oni koji su insistirali na pripadnosti srpskom narodu bili su proganjani od novouspostavljene države i time je grubo nametan drugačiji identitet stanovništvu.

Nedavno je na portalu in4s.net izašao odlomak iz knjige dr Desanke Kosanović Ćetković koji pokazuje modus operandi nove, komunističke vlasti u nametanju crnogorstva.

– Posle nekoliko dana, na isto mesto došao je i naš otac Nikola Ćetković, star 62 godine i umesto lične karte dobio – 15 dana zatvora! Naime, on se izjasnio da je Srbin i nadležni oficir mu nije dao ličnu kartu, jer on ne može biti Srbin, nego Crnogorac rođen u Podgorici. Otac nije hteo da odstupi od svoje izjave, tvrdio je da je od detinjstva znao da je Srbin, da je zato decembra 1915. krenuo preko Albanije do Krfa i dalje – stoji u knjizi Kosanović Ćetković.

Kada se na pretnju zatvorom doda svojevrsna „šargarepa“ u vidu zaposlenja po nacionalnoj kvoti, upotpunjuje se slika „ispravnosti i valjanosti“ komunističkog popisa iz 1948. na kome je ustanovljena matrica ponavljana kroz sve naredne popise do 1991.

S tim u vezi oni daju gotovo identične rezultate i broj Srba se kreće oko 3% ukupnog stanovništva Crne Gore. Od svih popisa u Jugoslaviji jedino je na onome iz 1971. broj Srba značajno porastao na preko sedam procenata. Razlog za to može biti što se provodio baš u period kada je vladala jedna liberalnija struja, koja je dovela do jačanja nacionalnih politika, pre svega u Hrvatskoj u vidu Maspoka. 

Dakle, kao što vidimo nema velikih promena u toku dosledne komunističke vladavine od 1945. godine. Ne treba smetnuti s uma ni to da je u periodu  postojanja socijalističke Jugoslavije učinjeno mnogo stvari koje su za cilj imale da “rasrbe” Crnu Goru i potpuno je liše životnih veza sa svojom istorijom. Po nečuvenju se izdvaja jedan varvarski čin rušenja Njegoševe zavetne kapele na vrhu Lovćena 1974. godine. Svesrdna pomoć koju je taj akt dobio od Vatikana i samog pape dovoljno govori o njegovoj duboko antisrpskoj i antipravoslavnoj prirodi. Bio je to jedan potez kojim se komunistička vlast svrstala rame uz rame sa austrougarskim okupatorom, ponavljajući njegove prakse i naume. 

ABR i pojava Mila Đukanovića i Momira Bulatovića

Međutm, do diskontinuiteta dolazi u toku i nakon takozvane Antibirokratske revolucije. Po oceni Nebojše Vladisavljevića bio je to prvenstveno širok pokret radništva i naroda, započet na Kosovu i Metohiji i kasnije proširen širom Srbije i Crne Gore. Na njega se negde politički nadovezao Slobodan Milošević pomažući smenu starih komunističkih rukovodstava kako na KiM, tako i u Novom Sadu i Podgorici.

Ovaj široki pokret imao je i socijalni i nacionalni karakter, a u nekom smislu i demokratski jer su političari po prvi put zatražili podršku od mase koja je bila spremna da svoje nezadovoljstvo pokaže na ulici. Kroz širenje protesta jačala je njegova nacionalna dimenzija koja nije mimoišla ni Crnu Goru. Miša Đurković navodi kako je “sve to je moralo da se odrazi i na Crnu Goru gde se takođe pojavio neoromantičarski zanos slavljenja pretkomunističke istorije i svog srpskog identiteta. U periodu 1988-92 i Crna Gora je u velikoj meri bila deo talasa srpskog nacionalnog romantizma”.

U tom procesu u Crnoj Gori na scenu su stupila dva nova i mlada političara sa perspektivnim karijerama od kojih će jedan krojiti sudbinu Crne Gore, praktično sve do maja ove godine.  Bili su to Momir Bulatović i Milo Đukanović. 

Treba pomenuti da je u tom periodu liberalizacije i popuštanja partijskih stega bilo zanimljivih i važnih dešavanja i na drugom političko-identitetskom polu Crne Gore, u takozvanim “dukljanskim” krugovima. Vodeći se idejama Sekule Drljevića, Savića Markovića Štedimlije, a od mlađih autora Sava Brkovića i Špira Kulišića, osnovana je ultra-crnogorska nacionalistička partija nazvana “Liberalni savez”. U njenom okviru je sazrevala misao nezavisne Crne Gore i potpuno nesrpskog identiteta tamošnjeg stanovništva. Oni su odbacili čak i ideju o dualizmu svojstvenu Milovanu Đilasu i starijoj komunističkoj nomenklaturi. 

U takvom ambijentu popis iz 1991. godine dao je veoma zanimljive rezultate, koji će biti uvod za nacionalne i kulturne sporove narednih 30 godina.

Šta iz ovoga čitamo? Prvenstveno pad broja Crnogoraca, a sa druge strane, gotovo tri puta veći broj Srba u odnosu na 1981. godinu. Kao jedan od uzroka gore smo pomenuli popuštanje partijskih stega i jedan opšti romantičarski zanos među Srbima pokrenut osetljivim nacionalnim događajima na Kosovu i Metohiji, kao i u Hrvatskoj i BiH. 

Međutim druga stvar koja će svoj uticaj jačati, pogotovo od druge polovine 90-ih jeste zapravo pretumačivanje pojma crnogorstva na nesrpskim osnovama. To se operacionalizuje na sledeći način: Što je pojam Crnogorac manje jednak pojmu Srbin to je manje fleksibilan i manje upodobljen složenim identitetskim nijansama u Crnoj Gori, što posledično izaziva distancu od njega i okretanje srpskoj nacionalnosti.

Tačnije, dok su društveni akteri tipa Liberalnog saveza na svu silu filovali crnogorstvo anti-srpskim sadržajem, koristeći za to metode falsifikovanja i nepoštenog interpretiranja istorije to su nesvesno radili na povećanju broja nacionalnih Srba. Zbog tih “drljevićevskih” ideoloških naslaga pripadanje crnogorskoj naciji prosto je postalo neprihvatljivo i odbojno za veliki broj ljudi koji su ipak osećali duboke kulturne, političke i svake druge veze sa ostatkom srpskog naroda. Pa tako pojam Srbin zapravo ne isključuje crnogorsku dimenziju identiteta, dok je pojam Crnogorac usled navedenog procesa ne samo isključio sve srpsko, nego počeo da podrazumeva i određenu vrstu agresije prema srpskom.

Dominacija Đukanovića i preuzimanje separatističkih ideja

Nevolja je što politiku Liberalnog saveza nakon unutrašnjeg raskola sa Momirom Bulatovićem preuzima Demokratska partija socijalista na čelu sa Milom Đukanovićem. Tada se radikalni crnogorski separatizam korak po korak počinje promovisati sa pozicija vlasti. Pa se preduzimaju koraci za potpuno odvajanje od Srbije, od uvođenja marke kao valute do promene imena države 2003. godine. 

To je naravno, radikalizovalo onaj deo stanovništva koji je ostao privržen srpskom identitetu i zajednici sa Srbijom, pa će rezultati popisa iz 2003. godine biti pravo srpsko buđenje i pokazatelj snage i žilavosti te ideje u Crnoj Gori.

Dolazak broja Srba na gotovo jednu trećinu celokupnpg stanovništva alrmirao je vlast u Podgorici. Podatak koji je po njih bio još porazniji jeste izjašnjavanje o jeziku (u međuvremenu je proglašen crnogorski jezik i nametnut je veštački izbor između srpskog i crnogorskog).
Naime, broj govornika srpskog jezika je bio na 63%, a crnogorskog, koji se prvi put pojavljuje kao projekat vlasti, samo oko 21%.

To je motivisalo Đukanovića, da sa koalicionim partnerima kao što je Socijaldemokratska partija krene u proces agresivnog nametanja crnogorskog identiteta kroz nova institucinalno-simbolička rešenja. 

Prvi korak u tome svakako je donošenje Zakona o simbolima 2004. godine. Tada je, po prvi put nakon više od veka odlučeno da trobojka ne bude simbol crnogorske države. Na njeno mesto je došao modifikovani alaj-barjak. Za himnu je proglašena pesma “Oj svijetla majska zoro”, čije je dve strofe napisao fašista i saradnik Ante Pavelića – Sekula Drljević. 

Odvajanje Crne Gore od Srbije

Nakon toga nastupio je i referendum o otcepljenju od Srbije, koji je po sudu Jovana Markuša, krajnje krivotvoren i na nepošten način dobijen. No, bilo kako bilo, ta činjenica je od strane Srbije priznata i Crna Gora je od tada nezavisna država. 

Negatorski odnos prema srpskom narodu nastavio se nizom poteza vlasti, od donošenja diskriminatornog Ustava 2007. godine, pa do priznanja nezavisnosti tzv. Kosova. Pritisak je išao i kroz javnost i najveće medije kao što je Radio televizija Crne Gore. Povedena je i čitava kampanja u kulturi  i NVO sektoru, bogato pomagana, što od vlasti, što od zapadnog faktora, koja je trebala da podrži novocrnogorsku državnost. Promocija emisija Darka Šukovića i Novaka Adžića i sličnih širila je jedan opšti anti-srpski naboj u društvu. 

Sve to se odrazilo na sledećem popisu stanovništva iz 2011. godine:

Srpski jezik govorilo je oko 42%, a crnogorski oko 37%.

Kao što vidimo, tada je broj i Srba i govornika srpskog jezika pod pritiskom ekstremno agresivne propagande vlasti pao u korist Crnogoraca. To je dalo vetar u leđa DPS-u da nastavi sa provođenjem svojih ideja. Nakon svega drugog na red je došla i Srpska pravoslavna crkva, tačnije njena imovina. Jednim diskriminatorskim zakonom parlamentarna većina je 2019. pokušala oduzeti imovinu SPC i prepisati je u državnu. Bio bi to jedan anti-civilizacijski čin, koji bi na dug rok pretio da duhovno i identitetski zatre srpski narod u Crnoj Gori. 

Litijska katarza

Reakcija na tu politiku je bila ogromna, i onaj tihi i uporni rad crkve na narodnom produhovljenju doneo je rezultat u veličanstvenom litijskom pokretu. Moglo bi se reći da je nakon njega i posledične smene vlasti, krenula postepena obnova srpskog naroda i da se ta, kako rekosmo na početku, duhovno-identitetska katarza nekako mora očitati i na popisu stanovništva.

Da li će se istorija nakon dugog puta punog lutanja i stanputica vratiti na stazu kralja Nikole? Vraća li se to Crna Gora Njegošu kao u biblijskoj priči zabludjeli sin svom ocu na pokajanje? Ostaje da vidimo u danima i godinama pred nama, zagledani u vrh Lovćena na kome će se ta promena neminovno ukazati, ili pak neće…

hypetv.rs/SrbijaDanas